Toen ik afgelopen week thuis kwam van werk zag ik dat mijn onderburen bezig waren met de kerstboom. Gek, want die boom stond al een poosje. Wat bleek nou? Zij waren thuisgekomen en de boom was omgevallen. Ze hadden alle ballen en verlichting aan de voorkant gehangen en het ding was topzwaar geweest.
Toevallig hoorde ik in de podcast Mediameiden (aflevering 77) dat dit bij TV programma’s ook gebeurt: het deel dat in het blikveld van de kijkers is wordt helemaal vol gehangen, de achterkant is leeg (en ook daar viel een van de bomen bijna om).
Toevallig, want het onderwerp van dit stuk stond al heel lang vast: hoe mensen hun bomen versieren leert ons namelijk enorm veel over hoe we moeten omgaan met VUCA vraagstukken. Voor degenen die niet in een enorm landhuis wonen zal gelden dat de boom vaak tegen een muur of in een hoek wordt gezet. En tsja, die achterkant, die ziet toch niemand? Dus hoezo zou je daar aandacht aan besteden en er lichtjes en ballen hangen? Ons bin ook zunig he? Weet je wat die ornamenten - want ballen kun je het vaak niet meer noemen – kosten? Laat staan al het werk dat je hebt aan dat ding optuigen, dat ga je niet doen als niemand er aandacht aan geeft. De achterkant van de kerstboom komt er dus vaak maar bekaaid vanaf.
Bij VUCA-vraagstukken zie je dat ook. Daar is ook altijd een deel dat iedereen ziet en waar alle aandacht gaat naartoe gaat en een deel dat genegeerd wordt. Als iedereen ernaar kijkt dan moeten we er iets aan doen. Daar worden vragen over gesteld, dat wordt gemeten, daar krijg je keurmerken voor. Maar juist de lastige, ongemakkelijke, moeilijke kanten, de kanten waarvan we eigenlijk niet weten wat er aan de hand is, wat we ermee moeten of kunnen, wat ze betekenen, waar ze heengaan of waar ze door veroorzaakt zijn, de VUCA kanten dus, die stoppen we liever weg. Waardoor we dus steeds alle aandacht geven aan die kant die we allemaal al zagen en kenden. Vaak zijn dat de concrete acties en plannen, de rapporten en checklists, het laaghangend fruit en alles wat behapbaar, controleerbaar, beheersbaar en meetbaar is. Bij de Theory of Change noemen ze dat de 'sphere of control'.
Maar als je geen aandacht aan die onzichtbare kant van het vraagstuk geeft dan heb je een dikke kans dat hij omkukelt. Misschien is het een beter idee om een beetje van de aandacht die we aan de bekende zichtbare meetbare kanten geven te delen met de onbekende VUCA kanten. Daar is namelijk nog het meest te ontdekken en te leren.
Qua versiering van de boom kun je trouwens ook nog kijken naar andere krachten dan de zwaartekracht die ervoor zorgen dat hij omvalt of anderszins kapot gaat: de verrassingen in de boom. En dan bedoel ik niet de gezellige kersttradities zoals glazen augurken die mensen in hun boom hangen maar honden en katten.
Toch eerst die augurk maar even want nog niet iedereen kent deze traditie: sinds een paar jaar zie je ze tussen alle andere verschillende kerst-ornamenten hangen in winkels en tuincentra. Er gaan allerlei verhalen rond over waar de kerst-augurk vandaan komt maar daar zijn de experts het nog niet over eens. Het idee is dat er een in de boom wordt gehangen en de eerste die hem dan vindt op kerstochtend, krijgt een extra kadootje of veel geluk het komende jaar. Als je deze traditie dus kent kun je een planning maken, je wekker vroeg zetten die dag en het kadootje danwel het jaar geluk is van jou. Je trekt je plan en handelt, Plan en Act.
De minder prettige verrassingen zie je ieder jaar weer in de vele virale compilaties met katten en honden die de boom aanvallen, omtrekken en slopen. Voor deze verrassingen zijn niet echt zinnige planningen te maken die leiden tot succes. Hier moet je je voorbereiden op wat eventueel komen gaat, en je aanpassen. Dus hekje om de boom, onbreekbare ballen, boom aan plafond hangen (ook dat helpt niet altijd ;-)).
Dat verschil tussen augurken en huisdieren in je boom zie je ook bij VUCA-vraagstukken. Die zijn namelijk zelden zo simpel en voorspelbaar als de augurk-traditie, dus hoe ga je daar dan mee om? Misschien moet je dan minder denken in termen van plannen en handelen (plan & act) maar meer in termen van je voorbereiden op en je aanpassen aan (prepare & adapt). VUCA houdt in dat je er gevoeglijk vanuit mag gaan dat er dingen gaan gebeuren die je niet hebt voorzien en die buiten jouw controle liggen. Maar het is niet dat je dan niets meer kunt doen en machteloos moet gaan zitten wachten op wat je gaat overkomen. Je kunt wel alert blijven, en kritisch en met open vizier in de gaten houden waar de realiteit naartoe beweegt. Helemaal voorspellen kun je het nooit, maar er zijn vaak allerlei signalen waarvan we achteraf, als er dan uiteindelijk iets verrassends gebeurd is, zeggen: we hadden dit of dat kunnen zien aankomen maar we hebben niet goed opgelet. En als we die zwakke signaaltjes wel hadden opgepikt hadden we ons misschien ook alvast kunnen voorbereiden…
En je kunt je voorstellen dat een boom die al topzwaar is omdat er alleen aandacht is besteed aan 1 kant, ook een veel makkelijker prooi is voor die kat of hond. Zelfde geldt voor onze VUCA vraagstukken: als je enkel hebt gekeken naar wat in je sphere of control ligt en feitelijk alles wat VUCA is hebt genegeerd, ben je ook sneller de pineut als er verstoringen van buiten komen…
Volgende keer de laatste van de serie: wat kunnen we leren van kerstfilms over hoe we moeten omgaan met VUCA-vraagstukken?